انواع سموم گیاهی

انواع سموم گیاهی: دسته‌بندی، کاربردها و نحوه استفاده

سموم گیاهی برای کنترل آفات، بیماری‌های گیاهی و علف‌های هرز استفاده می‌شوند. انتخاب نوع سم بستگی به نوع آفت، بیماری یا علف هرزی دارد که باید کنترل شود. در ادامه، انواع سموم گیاهی را بر اساس مکانیسم تأثیر، نوع هدف، منشأ و نحوه مصرف بررسی می‌کنیم.

۱. دسته‌بندی سموم بر اساس نوع هدف

الف) حشره‌کش‌ها (Insecticides)

این سموم برای از بین بردن یا کنترل حشرات مضر در کشاورزی استفاده می‌شوند. برخی از مهم‌ترین گروه‌های حشره‌کش‌ها:

1. حشره‌کش‌های تماسی: با تماس مستقیم با بدن حشره، آن را از بین می‌برند. مثال: مالاتیون، دیازینون.
2. حشره‌کش‌های گوارشی: حشره باید سم را بخورد تا اثر کند. مثال: کلرپیریفوس.
3. حشره‌کش‌های تنفسی (دودی یا گازی): از طریق سیستم تنفسی وارد بدن حشره شده و آن را از بین می‌برد. مثال: فسفین.
4. حشره‌کش‌های سیستمیک: وارد گیاه شده و هنگام تغذیه حشرات از گیاه، آن‌ها را از بین می‌برد. مثال: ایمیداکلوپرید.

ب) قارچ‌کش‌ها (Fungicides)

این سموم برای کنترل بیماری‌های قارچی در گیاهان استفاده می‌شوند:

1. قارچ‌کش‌های محافظتی: قبل از حمله قارچ استفاده می‌شوند. مثال: بردوفیکس، کاپتان.
2. قارچ‌کش‌های درمانی: بعد از آلوده شدن گیاه استفاده می‌شوند. مثال: کاربندازیم، تبوکونازول.
3. قارچ‌کش‌های سیستمیک: وارد گیاه شده و قارچ‌ها را از داخل از بین می‌برند. مثال: پروپیکونازول.

ج) علف‌کش‌ها (Herbicides)

برای کنترل و از بین بردن علف‌های هرز استفاده می‌شوند:

1. علف‌کش‌های انتخابی: فقط علف‌های هرز را از بین می‌برند، بدون تأثیر بر گیاه اصلی. مثال: توفوردی (2,4-D).
2. علف‌کش‌های غیرانتخابی: تمامی گیاهان را از بین می‌برند. مثال: گلایفوسیت.
3. علف‌کش‌های پیش رویشی: قبل از جوانه‌زنی علف هرز استفاده می‌شوند. مثال: آلاکلر.
4. علف‌کش‌های پس رویشی: روی علف‌های هرز جوانه‌زده اثر می‌کنند. مثال: پاراکوات.

د) کنه‌کش‌ها (Acaricides)

برای کنترل کنه‌های گیاهی استفاده می‌شوند:

1. کنه‌کش‌های تخم‌کش: مانند روغن ولک.
2. کنه‌کش‌های بالغ‌کش: مانند آبامکتین، فن پروپاترین.

هـ) نماتدکش‌ها (Nematicides)

برای از بین بردن نماتدهای خاکزی که به ریشه گیاهان حمله می‌کنند استفاده می‌شوند. مثال: فورادان، کاربوفوران.

و) جونده‌کش‌ها (Rodenticides)

برای کنترل موش‌ها و جوندگان مضر در کشاورزی به کار می‌روند. مثال: وارفارین، برادیفاکوم.

۲. دسته‌بندی سموم بر اساس مکانیسم تأثیر

1. سموم سیستمیک: وارد گیاه شده و از طریق شیره گیاهی به آفات می‌رسند. مثال: ایمیداکلوپرید.
2. سموم غیرسیستمیک (تماسی): فقط در محل اسپری‌شده اثر می‌کنند. مثال: دیازینون.
3. سموم نفوذی: به داخل گیاه نفوذ کرده ولی در سراسر آن پخش نمی‌شوند. مثال: تبوکونازول.
4. سموم تدخینی: به شکل گاز عمل می‌کنند و برای ضدعفونی انبارها استفاده می‌شوند. مثال: فسفین.

۳. دسته‌بندی بر اساس منشأ

الف) سموم شیمیایی

این سموم از ترکیبات شیمیایی سنتزی ساخته می‌شوند و تأثیر سریعی دارند.

• سموم فسفره: مانند دیازینون، مالاتیون.
• سموم کاربامات: مانند کارباریل.
• سموم پایروتروئیدی: مانند دلتامترین.
• سموم نئونیکوتینوئیدی: مانند ایمیداکلوپرید.

ب) سموم بیولوژیک (ارگانیک)

این سموم از موجودات زنده یا مواد طبیعی استخراج می‌شوند و کم‌خطرترند.

• باکتریایی: مانند باسیلوس تورینجینسیس (Bt) که علیه لارو حشرات استفاده می‌شود.
• گیاهی: مانند عصاره چریش که خاصیت حشره‌کشی دارد.
• معدنی: مانند گوگرد که برای کنترل بیماری‌های قارچی استفاده می‌شود.

۴. دسته‌بندی بر اساس روش مصرف

1. سم‌پاشی برگی: محلول سم روی برگ‌ها اسپری می‌شود.
2. سموم خاکی: در خاک جذب شده و از طریق ریشه به گیاه منتقل می‌شود.
3. سموم تدخینی: در فضا منتشر می‌شوند، معمولاً برای ضدعفونی انبارها و گلخانه‌ها.
4. سموم دانه‌ای: به صورت پودر یا گرانول در خاک استفاده می‌شوند.

۵. جدول مقایسه‌ای برخی از سموم پرکاربرد

۶. نکات مهم در استفاده از سموم گیاهی

1. انتخاب سم مناسب: بر اساس نوع آفت یا بیماری.
2. رعایت دوز مصرفی: استفاده بیش از حد می‌تواند به گیاه و محیط‌زیست آسیب بزند.
3. رعایت فاصله زمانی تا برداشت: برخی سموم باقی‌مانده دارند و قبل از برداشت باید از بین بروند.
4. استفاده از تجهیزات حفاظتی: مانند ماسک، دستکش و لباس مخصوص هنگام سم‌پاشی.
5. عدم استفاده در شرایط باد یا باران: برای جلوگیری از هدررفت سم.

نتیجه‌گیری

استفاده صحیح از سموم گیاهی نقش مهمی در کنترل آفات، بیماری‌ها و افزایش عملکرد محصولات کشاورزی دارد. انتخاب نوع سم بر اساس نوع آفت، بیماری یا علف هرز، مکانیسم اثر و روش استفاده باید با دقت انجام شود. رعایت نکات ایمنی و محیط‌زیستی در مصرف سموم ضروری است.